اندیشه سیاسی علامه طباطبایی

آن‏گونه که از آثار علامه طباطبایی مشهود است، وی دو مشکل اساسی را در جامعه ایرانی روزگار خویش در رأس دیگر مسائل می‏دید. اولین مشکل این بود که حکومتهای موجود در تاریخ این مرزوبوم از این که دین، مباحث اجتماعی و سیاسی را در بین مردم مطرح کند پرهیز داشته به هر طریق ممکن با این کار مقابله می‏کرده‏اند. مسأله دوم این‏که جامعه آن روز، جامعه‏ای غربزده و مقلد غرب بوده است. علامه این دو مسأله را به‏روشنی و به صراحت در عبارات زیر بیان می‏کنند:      «ما شرقی هستیم و تا آنجا که از تاریخ نیاکان و پیشینیان خود به یاد داریم و شاید به هزارها سال سر زند، محیطهای اجتماعی گذشته که بر ما حکومت کرده، هرگز به ما آزادی فکری و خاصه در مسائل علمی مربوط به اجتماع نداده روزنه کوچکی هم که در مدت بسیار کمی در صدر اسلام به دست شارع اسلام بر روی ما باز شده و مانند سپیده صبح به دنبال خود روز روشنی را نوید می‏داد، در  علامه طباطبایی(ره) دو مشکل اساسی را در جامعه ایرانی روزگار خویش در رأس دیگر مسائل می‏دید. اولین مشکل این بود که حکومتهای موجود در تاریخ این مرزوبوم از این‏که دین مباحث اجتماعی و سیاسی را در بین مردم مطرح کند پرهیز داشته و به هر طریق ممکن با این کار مقابله می‏کرده‏اند. مسأله دوم این‏که جامعه آن روز، جامعه‏ای غربزده و مقلد غرب بوده است.   اثر حوادث تاریک و توفانهای طبیعی و مصنوعی که به دست یک عده خودخواه و سودپرست به‏وجود آمد، دوباره پشت پرده تاریکی رفت و باز ما ماندیم و اسارت و بردگی، ما ماندیم و تازیانه و دم شمشیر و چوبه دار و گوشه زندانهای تاریک و شکنجه‏های جهنمی و محیطهای مرگبار، ما ماندیم و وظیفه باستانی «بله بله»، «لبیک» و «سعدیک»...آن‏که بسیار زرنگ بود همین اندازه می‏توانست مقدسات مذهبی خود را دست نخورده نگه داشته بایگانی کند و اتفاقا حکومتهای وقت و سایر گردانندگان اجتماع برای جلوگیری از بحث آزاد از این رویه استقبال می‏کردند.      هفتصد سال بود که کتب ریاضی خواجه نصیرالدین طوسی و خدمات فرهنگی وی نصب العین ما بود و خبری نبود. ولی پیرو یادبودهایی که اروپاییان از دانشمندان خود نمودند، ما نیز برای آن، هزاره و برای این هفتصدمین سال گرفتیم. متجاوز از سه قرن بود که مکتب فلسفی صدرالمتألهین در ایران دایر بود و نظریه‏های فلسفی او مورد إفاده و استفاده بود و از یک طرف سالهاست که دانشگاه تهران تأسیس شده و با تشریفات خیره کننده به تدریس فلسفه می‏پردازد ولی وقتی چند سال پیش یک نفر از مستشرقین در دانشگاه، از کنفرانس ملاصدرا تمجید کرده و از مکتب فلسفی او تقدیر نمود غوغای بی‏سابقه‏ای در دانشگاه در خصوص شخصیت او و مکتب فلسفی وی به‏راه افتاد. اینها از نظایر آن، نمونه‏هایی است که به‏خوبی موقعیت اجتماعی جهانی و هویت شخصیت فکری ما را روشن ساخته نشان می‏دهد که شخصیت فکری ما طفیلی دیگران می‏باشد و آنچه از ثروت فکری، از دزد جا مانده نصیب رمال گردیده است.      ... در این چند سال اخیر، یعنی پس از جنگ جهانی دوم، دانشمندان غرب با حرارت خاصی به بحث و کنجکاوی در ادیان و مذاهب پرداخته محصول بررسیهای خود را همه روز منتشر می‏سازند و البته ما نیز به موجب حس تقلید و تبعیت ـ که گفته شد ـ کم و بیش در همان خط سیر افتاده یک رشته پرسشهای مربوط به دین مقدس اسلام را مورد بحث و گفتگو قرار می‏دهیم.»(1)      با توجه به دو قسمت ذکر شده مشخص می‏شود که علامه طباطبایی به دنبال آزادی فکری، خاصه در مسائل علمی مربوط به اجتماع و حکومت و به‏وجود آمدن وضعیتی مشابه آنچه در صدر اسلام وجود داشت، بوده است. اکنون جا دارد تا وارد نظریه علامه و به عبارت دیگر راه حل وی شویم و برای روشن شدن مطلب در ابتدا روش وی را مورد بحث قرار می‏دهیم.